„U nauci postoji opšta saglasnost, i to niko ne osporava, da starije srednjovekovne dualističke tvorevine predstavljaju osnovno ishodište Bogumilstva. Ma koliko da je Bogumilstvo jedan izdanak hrišćanstva, u šta se ne može sumnjati, ono je za nas i svojom pojavom i istorijskom ulogom značajno i kao politički i socijalni pokret, pošto je predstavljalo, bar principijelno, suprotnost i negaciju feudalnog društvenog poretka …“
„Rođeno iz zahteva za korenitom reformom društvenog i crkvenog života, ono se već u prvim vekovima razvijalo u različitim strujama i pravcima, približavajući se čas Manihejstvu i Pavlikijanstvu, čas gnozi i mesilijanstvu, a čas ortodoksnom hrišćanstvu … Bogumilstvo na Balkanu i Maloj Aziji predstavlja samo jedan u nizu sličnih i duboko srodnih pokreta koje je crkva zbog njihove dualističke orijentacije međusobno unificirala i identifikovala sa dobro poznatim i već iščezlim gnosticizmom i manihejstvom, ili Bogumilstvu savremenim ali hronološki starijim jeresima, Masalijanstvom i Pavlikijanstvom.“
Ovako ukratko odgovara na pitanje „Gde su počeci bogumilskog pokreta i ko su bili bogumilski rodonačelnici?“ Dragoljub Dragojlović u prvom delu svoje knjige Bogomilstvo na Balkanu i Maloj Aziji.1
Bogumilstvo i Gnosticizam
„Uticaj gnosticizma, najstarijeg jeretičkog pokreta sa dualističkom orijentacijom i mnogih tada postojećih izdanaka, na razvoj Bogumilstva nije sporan … Gnosa je jeres ranog hrišćanstva, ali se gnostički izdanci spominju i kasnije u vizantijskim izvorima …“
„Bogumilska učenje polazi od gnostičkog svojim shvatanjem dualističke prirode čoveka, sastavljene od tela kao materijalnog supstrata i duše, kao emanacije čistog duhovnog božanstva, duše koja predstavlja pravo biće čoveka utamničeno u telu.“
„Sve što je telesno, uče Bogumili, oličenje je zla po samoj svojoj prirodi i protivno je duši kao čistoj spiritualnosti … Cilj života je očišćenje i oslobođenje duše iz okova materije, odnosno zla, čovek se približava bogu i u sebi uspostavlja oblik božanstva i to postaje moralni i životni ideal … U tome stanju čovek doživljava ozarenje božanske svetlosti koja se u bogumilskim verskim spekulacijama identifikuje sa svetlošću saznanja.“ 2
„Veoma dugo su se održali i Katari koji se jedini direktno identifikuju sa Bogumilima. Pod imenom Novatiana, Katari su imali svoja uporišta u Albaniji sve do kraja X veka. Možda se i borba srpskog kneza Vladimira sa Bogumilima, spomenuta u njegovom žitiju, odnosi upravo na albanske Novatiane ili Katare, koji su za ortodoksne bili isto što i Bogumili.“
„U srpskim izvorima spominju se i jeretici vlastelinci …, ali nije dovoljno jasno da li je ovde reč o vlasteli kao feudalnoj klasi ili jereticima vlastelincima. U Svetosavskoj Krmčiji, a kasnije i u srpskoj recenziji Sintagme Matije Vlastara, koja je prevedena po nalogu cara Dušana, vidno mesto zauzimaju angeliti koji se u poznijoj slovenskoj i vizantijskoj tradiciji indirektno povezuju sa Bogumilima.“ 3
Bogumilstvo i Manihejstvo
Interesantno je da se autentično Manihejstvo održalo mnogo duže na istoku. Potisnuto iz Vizantije zahvaljujući strogim merama Justina I i Justinijana u 6. veku, na istok prema centralnim oblastima Azije gde se zadržalo sve do vremena kad Bogumilstvo uzima širokog zamaha na Balkanu i u Maloj Aziji. Postoji i mišljenje da je Manihejstvo do sredine 9. veka bilo državna religija u Ugarskoj imperiji kad je 840. g. počeo njihov progon te su mnogi pobegli u Bugarsku. No ipak ne postoji direktna zavisnost Bogumilstva i Manihejstva već je ona indirektna i to preko Neomanihejstva koje se razvilo u Jermeniji i maloj Aziji, kaže Dragojlović. 5
„U Jermeniji Neomanihejstvo se manifestovalo uglavnom u pojavi Pavlikijanstva, dok je u Maloj Aziji pretegla bogomilska orijentacija. Кrajem 6. veka u Jermeniju dolaze sirijski misionari … donoseći sa sobom manihejske apokrife, što već govori o počecima prožimanja Manihejstva sa drugim sličnim anticrkvenim pokretima … Od prvih vekova hrišćanstva Mala Azija postaje centar i kolevka mnogih jeretičkih pokreta … sa blažom i strožijom dualističkom orjentacijom. Pavlikijanstvo je direktan izdanak Manihejstva i značajan supstrat Bogumilstva.“ 6
Bogumilstvo i Pavlikijanstvo
Odnos između Bogumilstva i Pavlikijanstva detaljno su dokumentovani u izvornim materijalima. Pavlikijanstvo se na Balkanu počelo širiti dva veka pre pojave Bogumilstva. Oni su došli imperatorskim naseljavanjem Trakije od 8. veku do 10. veka u okolini Filipopolisa iz Jermenije i zemlje Haliba da bi branili severne granice balkanskog dela imerije. Tako da se Pavlikijani pominju kao „pogubni jeretici“ vek pre pojave Bogumilstva. Zabeleženo je njihovo delovanje u Grčkoj kao posticanje naroda na ustanak. U 12. veku Pavlikijani se pominju oko Plovdiva. 7
„Pavlikijani su na Balkanu imali i posebnu crkvenu opštinu Ecclesia Druguntia, a očuvani izvori govore o prožimanju i slivanju Pavlikijanstva sa Bogomilstvom, ali istovremeno i o paralelnoj i nezavisnoj egzistenciji oba jeretička pokreta. Na temelju izvorne građe neki istraživači zaključuju da prve bogumilske propovednike u Bugarskoj i Makedoniji treba tražiti među tračkim Pavlikijanima. Ove pretpostavke delimično potvrđuje i Poslanica carigradskog patrijarha Teofilakta, napisana povodom širenja bogumilske jeresi u bugarskoj državi za vreme cara Petra.“ 8
„Antifeudalna i revolucionarna orijentacija Bogomilstva u 10. i 11. veku je nesumnjivo posledica uticaja pavlikijanske političke ideologije. Bogumilsko odbacivanje svake vlasti, bogataša, cara i boljara i poziv narodu da ne radi za cara i svoje gospodare, kako nas obaveštava Кozma, a zatim ustanci slovenskog stanovništva kojima se pripisuje pripadništvo pavlikijanskom ili bogomilskom pokretu, svakako su bili presudni za shvatanja Vizantinaca o bliskosti ova dva jeretička pokreta.“ 9
U starijoj vizantijskoj izvornoj građi jako je naglašena bliskost, a u nekim učenjima i skora identičnost između Pavlikijanstva i Bogumilstva. No ima i razlike: „Kod Pavlikijana akcenat je bio na antagonizmu između boga ovog sveta i boga budućeg sveta, što nema kod Bogumila. Pavlikijani su, primera radi, potpuno odbacivali Stari Zavet, što nije slučaj kod Bogumila. Od novozavetnih tekstova pavlikijani su prihvatili samo dva evanđelja. Naročito je bilo kod njih popularno Lukino evanđelje zbog njegove jako izražene ideje za socijalnom pravdom … Biće dovoljno da ukažemo samo na neke od tih razlika, ne zaboravljajući ni zajednička učenja, dualizam, suprostavljanje starozavetskog zakona i hrišćanskog učenja, učenje o prividnosti materije, kritiku crkve, preziranje crkvenih sakramenata, itd. koja se ili potpuno poklapaju, ili u zanemarljivim nijansama razlikuju.“ 10
Bogumilstvo i Masalijanstvo
Masilijani su poreklom iz Mesopotamije i već su se tokom IV veka proširil po Siriji, Maloj Aziji i na kraju Jermeniji gde su bili veoma aktivno sve do 8. veka. Tada počinje i širenje na Balkan.
„Sredinom 8. veka, Konstantin Kopronim je preselio u Trakiju [oblas današnje Bugarske i Grčke] i Makedoniju 745 godine ‘sirijske jeretike’, u izvornim tekstovima smatranima Masalijanima i spominju da je 1060. godine na zapadu imperije, u Trakiji, bilo mnogo Masalijana koji se zovu i Bogumili, poznat je jedan crkveni traktat Protiv Masalijana ili Bogumila, koji su bili veoma brojni. Кraća verzija Poslanice Evtimija iz Periblepta izričito govori o ‘mnogoimenoj jeresi masalijanskoj ili bogumilskoj’.“ 11
Identifikovanje Bogumila sa Masalijanima preneto je iz dela vizantijskih polemičara i hroničara i u literaturu Južnih Slovena. Takođe sinodske odluke Carigradske patrijaršije „protiv Masalijana koji se sada zovu Bogumili“. Takve identifikacije nalazimo, primera radi, u jednom Sinodiku pravoslavlja, u Sinopsisu svetih kanona i među odlukama, donetim na saboru bugarske crkve u Trnovu, gde se baca anatema na bogumilsku to jest mesalijansku jeres. 12
U žitju srpskog sv. kneza Vladimira piše da je povratio „narod zabludeli u jeres masilijansku ili bogumilsku koja se proširila u Miziji, Albaniji, Dalmaciji, Iliriku i Srbiji“ a u široj verziji slavi se isti svetac jer je „uništio Bogumile, krivoverne Masalijane, …“ 13
Takođe marginalne glose Svetosavske Krmčije, koja je za potrebe srpske crkve priređena trudom ili uz nastojanje sv. Save 1219 godine, u kojima se Masalijani identifikuju sa Bogumilima ili babunima. 14
Iako se o dualističkim pokretima uglavnom zna iz izvora njihovih neprijatelja, do učenja Bogumila se može doći preko učenja Masilijana.
„Oslobođenje prave ljudske ličnosti od vlasti demona temeljno je učenje Masalijana i predstavlja vrhunac moralnog usavršavanja, ili bestrašće. Ona predstavlja potpunu čistotu ljudskog bića, distanciranje duše iz materijalnog tela i njenu potpunu spiritualizaciju.“
„Bestrašće predstavlja useljenje boga u ljudsku dušu još za života u telu. Njome ljudska priroda uzima učešća u božanskom biću identifikuje se sa božanstvom, obožuje se. Bestrašće predstavlja jedan oblik ne samo približavanja bogu već poniranje i sjedinjavanje sa bogom. Postizanjem bestrašća čovek je potpuno slobodan od greha i svih posledica koji su nastali iz tog stanja.“
„Oslobođenje od vlasti demona podrazumeva i oslobođenje ljudske prirode od svega telesnog. Sve što je telesno tvorevina je greha i oličenje zla. Telesno je zlo po svojoj prirodi, a ne zbog prvorodnog greha, kako je učila ortodoksna crkva.“
„Konsekventno ovom učenju Masalijani su odbacivali vaskrsenje tela, jer ono nije predstavljalo deo ljudske ličnosti. Savršen čovek ne umire već se samo kao u snu preobražava, skidajući svoju telesnu odeću i oblačući netelesnu i nebesku. Smrt je stoga samo stvarno razdvajanje onoga što je već bestrašćem razdvojeno.“
„Stoga krajnji cilj ljudske egzistencije nije vaskrsenje nego oblačenje u nepopravljivu božansku odeću već za zemaljskog života. Sjedinjavanje „savršenog” sa realnim bićem božijim i sagledavanje božanstva telesnim očima. Oslobođenje od telesnog i čulnog postiže se najpre postom.“ 15
„Najveći značaj Masalijani su ipak pridavali molitvi. Koliko je molitva imala značaja u njihovim verskim shvatanjima vidi se i po tome što se zbog molitve zovu Masalijani, Euhiti ili Bogumili.“
„Molitva je predstavljala okosnicu njihove asketike, najmoćnije i jedino sredstvo za oslobođenje od zlog demona, od greha. S pravom se kaže da je masalijanska askeza molitva. Za Masalijane ona je imala jedan metafizički smisao, jer je predstavljala sjedinjavanje i jedinstvo čoveka sa bogom, oboženje ljudske duše. Molitva je egzistencijalni oblik bezgrešnog života.“
„Najviši stupanj molitvene askeze jeste umna molitva, jedno stanje duše na granici ekstaze ili prava ekstaza, čime čovek postaje sjedinjen sa bogom, obožen.“
„Masalijanska molitva predstavlja dakle presudnu ulogu u procesu čovekovog oboženja. Masalijanska molitva je jedan oblik prizivanja boga, pa su Masalijani, a po ugledu na njih i Bogomili moleći se stalno govorili ‘Gospode pomiluj’, ili ‘Isuse Hriste, sine božiji, pomiluj me’.“
„Zigaben je iz ovog molitvenog refrena izvodio poreklo termina Bogumil, vezu između slovenskog Bogumil. Molitvom čovek uspostavlja neposredni kontakt sa bogom, u njoj čovek vidi boga, saznaje boga, pa je molitva u suštini istinsko bogosaznanje, prava gnosa.“ 16
Crkve nisu gradili i smatrali su da se inače crkve grade po volji đavola i da su njemu posvećene te da ne prestavljaju sveta mesta nego staništa demona … Krštenje dece nisu priznavali, postoje izvorni materijali o suđenju onih koji su propovedali beskorisnosti krštenja dece i njihovih učenika. Takođe su smatrali čin krštenja ništavnim jer ga vrše sveštenici koji su toga nedostojni.17
Odbacivanje kulta i ideal "prave crkve"
Bogumili su „od Masalijana prihvatili preziranje relikvija, svetaca i mošti, a objašnjavali su čuda, koja je crkva vezivala za relikvije svetitelja i mučenika đavolskom energijom koja se zadržala i u posmrtnim ostacima čoveka … Potpuno su odbacivali kultove svetaca i mučenika“ kao i crkvene obrede jedenje hleba i pijenje vina.
Za njih je prava crkva bila duhovni pojam direktne veze čoveka sa bogom, bez posredništva sveštenstva i bez vidljive crkvene organizacije kakve su bile obe hrišćanske crkve, pravoslavna i katolička.
Smatrali su da je “vidljiva crkva ‘sinagoga Satane’ i ‘crkva zlog boga’ za razliku od mistične zajednice čoveka i boga. Pripadnik zamišljene, prave crkve, je ‘stanovnik neba’ i ‘Hristov građanin’. On je ‘prosvetljen’ za razliku od pripadnika oficijelne crkve koji su ‘pomračeni’ i sinovi ‘gospodara ovoga sveta’.“
„Neposredna i direktna veza čoveka sa bogom podrazumevala je i međusobnu vezu između pripadnika prave crkve. Ona je bila dualistička i pluralistička za razliku od ortodoksne crkve koja je bila monistička i centralistička. Drugim rečima, ideal Masalijana bila je crkvena i ekonomska zajednica istomišljenika, na načelima komunizma, po ugledu na starohrišćanske crkveno-ekonomske opštine.“ 18
Crkvene autoritete i hijerarhije Masalijani nisu prihvatali, očigledno su se gledali jednakima, ali su ipak imali neku vrstu sveštenstva i đakona a među njima su bile i žene, što pokazuje na njihovo poštovanje i ravnopravnost.
“U Sinodskoj presudi iz 1143 godine Masalijan Klement iz Sosandra se optužuje zbog rukopoloženja đakonisa. Ovu praksu nalazimo kasnije i kod Bogomila i Katara. Najviši sveštenički čin u masalijanskim zajednicama imao je episkop ili apostol … Njihova molitvena mesta bila su lišena svake raskoši crkvenih odežda i posuda. Praktikovali su zajedničku molitvu, sa ispovedanjem i primanjem u red posvećenih ili savršenih.“
„Iz ovoga se može zaključiti da su svi jeretici bili podeljeni na dve kategorije, savršene i obične vernike. Savršene su predstavljali oni, čija je duša u telu još zaključana postigla bestrašće.“
„U nju se useljava sveti duh, a napušta zli demon koji je navodi na greh. Oslobođenjem od zlog demona postiže se nebesko blaženstvo ili, kako je to zabeležio Gregorije bar Hebrej, ‘čovek iako u telu postaje bestelesan’. Duša savršenog, piše Filoksen, oslobođena afekata oseća se kao da je već u ‘božanskom kraljevstvu’, jer telesnim očima vidi sv. Trojicu.“ 19
Nosili su isključivo monašku odeću, nisu pili vino niti jeli meso, a nekima je, a u nekim izvorima stoji da su bili vegani jer nisu jeli sir, mleko i jaja, tj. „svu hranu koja je posledica seksualnog čina“. Čednost i čistoća tela bili su sastavni deo njihovog moralnog života. Smatrali su da samo oni imaju pravo da se zovu ‘hrišćanima’, dok su svi drugi bili ‘bezumni’.“
„Zigabenov opis savršenih Bogomila, koji imaju viziju sv. Trojicei koji se zovu ‘bogorodci’ jer u sebi nose slovo božije koje rađaju poučavajući druge, odnosi se očigledno na savršene Masalijane u koje se uselio sv. Duh.“ 20
Quellen / vrela / viri / izvori:
- Dragoljub Dragojlović, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji – 1. deo: Bogomilski rodonačelnici, Balkanološki institut srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, 1975 - s. 5
- Dragojlović - s. 7
- Dragojlović - s. 8
- Dragojlović - s. 11
- Dragojlović - s. 12
- Dragojlović - s. 14
- Dragojlović - s. 16
- Dragojlović - s. 17
- Dragojlović - s. 18
- Dragojlović - s. 19
- Dragojlović - s. 21
- Dragojlović - s. 21
- Dragojlović - s. 21
- Dragojlović - s. 23
- Dragojlović - s. 113
- Dragojlović - s. 114
- Dragojlović - s. 114
- Dragojlović - s. 116
- Dragojlović - s. 117
- Dragojlović - s. 118
Bildquellen / vrela slika / viri slik / izvori slika:
- Manihejci obožavaju drvo života u carstvu svetlosti – mural u pećinama Bezeklik u Sinđangu, Kina.: See page for author, Public domain, via Wikimedia Commons
- Prikaz masakra Pavlikijana po naredbi vizantijske carice Teodore 843/844.: Unknown, 12th/13th century author, Public domain, via Wikimedia Commons